Góra Zamkowa w Cieszynie

Zwiedzanie Cieszyna zaczyna się a często też kończy na Górze Zamkowej. Wejście na górę znajduje się od strony ul. Zamkowej i prowadzi przez pasaż pałacu Habsburgów ( foto-> ) zbudowanego na pozostałościach dolnego zamku piastowskiego. Dalej rozpościera się park założony w XIX wieku na miejscu dawnego zamku, którego pozostałościami są romańska rotunda i XIV wieczna Wieża Piastowska. W okresie letnim jest ona dostępna dla zwiedzających, widać z niej jak na dłoni cały polski i czeski Cieszyn oraz góry Beskidu Śląskiego, a od strony zachodniej most i obiekty nowego przejścia granicznego w Cieszynie – Boguszowicach. W sąsiedztwie rotundy widać ślady dawnej baszty i wjazdu na górny zamek. Z położonego na miejscu wieży zamkowej tarasu widokowego widać Olzę i część Czeskiego Cieszyna. Budowla naprzeciwko wejścia do Wieży Piastowskiej to częściowo zrekonstruowana najstarsza baszta zamkowa, prawdopodobnie z XII wieku. Kiedyś znajdowały się w tym miejscu sztuczne romantyczne ruiny, jakiś czas temu rozebrane.
W sąsiedztwie baszty można obejrzeć niedawno odkryte i zabezpieczone pozostałości zamkowych zabudowań. Kiedyś prawdopodobnie znajdowała się tu zamkowa kuchnia, przylegająca do muru obronnego. W części zachowały się 4 kamienne filary, prawdopodobnie część konstrukcji paleniska wraz z kominem i kilka kamiennych detali. Budowla pochodzi prawdopodobnie z II poł. XVI wieku. Na skraju wykopu widać fragmenty kolejnych budowli, które miejmy nadzieję również wkrótce zostaną odsłonięte.
Park został zaprojektowany w swobodnym, romantycznym stylu. Mieszkańcom miasta został udostępniony pod koniec XIX wieku. Obecnie wiele drzew osiągnęło znaczne rozmiary, kilka uznano za pomniki przyrody. Ciekawsze okazy są oznaczone tabliczkami z nazwą gatunków. Na zboczu Góry od strony Olzy znajduje się rezerwat o nazwie Bluszcze na Górze Zamkowej, czy jakoś tak.
Góra Zamkowa z racji swego dogodnego położenia w widłach rzek Olzy i Bobrówki, była zamieszkana od najdawniejszych czasów. Osadnictwo na Górze Zamkowej trwało co najmniej od V w. p.n.e., z przerwami aż po czasy nowożytne. Znajdujący się tam gród stanowił zalążek miasta Cieszyna. Powstanie wczesnośredniowiecznego grodu w Cieszynie datuje się na początek X wieku. Starszą metrykę posiadał leżący nieopodal gród w Podoborze, tzw. Stary Cieszyn, który uległ zniszczeniu w wyniku najazdu księcia Świętopełka I na plemię Wiślan. Najprawdopodobniej w drugiej połowie X wieku istniała tu już ufortyfikowana osada, otoczona ziemno drewnianymi wałami, znajdująca się w górnej części wzgórza. Niewykluczone jest też istnienie w tym czasie podgrodzia w jego niższej, południowo – wschodniej części. Umocnienie się Cieszyna jako ośrodka lokalnej władzy zaowocowało utworzeniem kasztelanii, która działała aż do roku 1290, kiedy to książę Mieszko I zwany Cieszyńskim przeniósł tutaj swoją stolicę po podziale księstwa raciborsko-opolskiego. Za panowania księcia Przemysława Noszaka (1358-1409) nastąpiła gruntowna przebudowa piastowskiej siedziby. W miejsce starego drewniano ziemnego grodu powstał okazały murowany gotycki zamek. Był on silnie ufortyfikowany, skłądał się z dwóch części i posiadał 4 wieże. Górny zamek stojący na szczycie wzgórza mieścił pokoje książęce, w dolnym zamku znajdowały się zabudowania gospodarcze – stajnie, arsenał, mieszkania dla służby. Najstarsze opisy zamku pochodzą dopiero z XVI i XVII wieku, jednak o jego rozmiarach może świadczyć fakt, iż mógł pomieścić 2600 rycerzy towarzyszących narzeczonej Kazimierza Jagiellończyka. Na najstarszych zachowanych rycinach z XVII wieku zamek prezentuje się jeszcze bardzo okazale. Zamek ucierpiał znacznie na skutek oblężenia i ostrzału artyleryjskiego w czasie wojny trzydziestoletniej. Część zabudowań zamkowych usunięto w 1659 roku, budując na ich miejsce siedzibę zarządu majątków popiastowskich. Pomimo iż pożary z lat 1720 i 1789 ominęły zamek, popadał on stopniowo w ruinę i został ostatecznie rozebrany w 1839 roku. Pozostałości górnego zamku bezceremonialnie wysadzono w powietrze, teren splantowano i założono romantyczny park, pozostawiając tylko dawny stołp i rotundę, gdyż najwyraźniej pasowały one do całości założenia. Na ruinach dolnego zamku wzniesiono klasycystyczny pałac, w którym mieściły się urzędy Komory Cieszyńskiej.
Pierwszą murowaną budowlą Cieszyna była zachowana do dziś Rotunda, czyli kościół grodowy św. Mikołaja. Powstała ona najwcześniej na przełomie X i XI wieku. Jest to budowla zbudowana z ciosów wapiennych, na planie koła z przylegająca do niej od wschodu niższą o połowę półkolistą absydą ( coś w rodzaju prezbiterium ). Średnica nawy wynosi 6,5 metra, wysokość ponad 11, a grubość murów dochodzi do 1,5 metra. Całość nakryta jest gontowym dachem stożkowym. W zachodniej części nawy znajduje się empora o trzech arkadach, wsparta na romańskich kolumnach. Prowadzą do niej wąskie schody umieszczone wewnątrz muru. Ślady portalu świadczą o istniejącym wyjściu na pomost, który mógł prowadzić do sąsiedniej świeckiej budowli, domniemanego palatium. Rotunda cieszyńska jest jednym z najciekawszych i najlepiej zachowanych przykładów architektury romańskiej w Polsce, a niektóre zastosowane tu rozwiązania architektoniczne nie mają swego odpowiednika w innych tego typu budowlach w naszym kraju. W sąsiedztwie rotundy znajdował się najprawdopodobniej pierwszy cieszyński cmentarz, wykorzystywany do XIII wieku, kiedy to założono nowy cmentarz w okolicach obecnego placu Teatralnego. Rotunda pełniła funkcje kaplicy grodowej, była reprezentacyjnym symbolem władzy kościelnej i centralnym punktem kasztelańskiej siedziby. Z czasem straciła swoją centralną rolę na rzecz nowszych, bardziej reprezentacyjnych świątyń, jednak nabożeństwa odprawiano tam aż do XVIII wieku. W XIV wieku kościół przebudowano, podwyższono wnętrze i położono posadzkę. Budowla została uszkodzona przez pożar w roku 1484. W latach 1839-40 rotunda została prawie do połowy zasypana ziemią i przerobiona na romantyczny pawilon wg. projektu Józefa Körnhausla. Wykuto nowe wejście i okna, a całość obmurowano warstwą cegieł i nakryto kopułą z blachy. Wnętrze otynkowano i pokryto malowidłami. W latach 1941-42 rotunda była obiektem badań naukowców niemieckich, którzy dokopali się do jej podstawy i usunęli część przeróbek, jednak dopiero w latach 1950-55 w wyniku żmudnych prac konserwatorskich odzyskała swój historyczny wygląd. Wnętrze rotundy posiada dobrą akustykę, stąd też od czasu do czasu odbywają się tam kameralne koncerty.
Widoczne obok rotundy kamienne fundamenty to pozostałości wjazdu na górny zamek, wraz z wybrukowaną otoczakami nawierzchnią ze śladami kolein. Resztki budynku bramy oraz wieży przybramnej, być może XIII wiecznej, odkryto w trakcie prowadzonych w latach 40 i 50 prac archeologicznych. Kolejne fragmenty odsłonięte zostały w trakcie rozpoznania stanowiska w 2002 roku. Jak stwierdzono średnica wieży u podstawy wynosiła ok. 10 m. Pewne pojęcie o jej wyglądzie daje nam panorama Meriana. Wyeksponowany niegdyś kamienny okrąg wraz z fragmentem muru ma dużo mniejszą średnicę, stąd niektórzy biorą go za pozostałości studni.
Drugim w całości zachowanym reliktem średniowiecznego zamku jest dawny stołp zwany obecnie Wieżą Piastowską. Jest to zbudowana na planie kwadratu kamienna budowla zwieńczona XV wiecznym ceglanym krenelażem. Początkowo była nakryta dachem namiotowym, zdjętym w XIX wieku. Na narożnych blankach umieszczone są kopie tarcz kamiennych z przedstawieniem godła piastowskiego, ich wykonanie przypisuje się warsztatowi Piotra Parlera z Pragi. Wysokość wieży wynosi obecnie 24 metry ( kiedyś była nieco wyższa ), mury mają u podstawy 2 metry grubości i stopniowo zwężają się ku górze. Na szczyt wiodą w części kamienne, w części drewniane schody znajdujące się po wewnętrznęj stronie muru. Drewniane stropy dzielą wnętrze wieży na kilka kondygnacji. Niegdyś w wieży znajdowało się też wejście do lochów i podziemnego korytarza wiodącego poza obręb murów. W połowie XIX wieku wieża została otynkowana, zainstalowano też zegar. Jeszcze dosyć niedawno jej ściany były pokryte dzikim winem, usuniętym zdaje się z okazji remontu.
Istnienie pod sztucznymi ruinami pokaźnej części najstarszej zamkowej wieży stwierdzono już kilkadziesiąt lat temu, widać ją zresztą na starych rycinach. Na rumowisku kryjącym basztę zbudowano w 1914 roku sztuczne ruiny, „świątynię dumania”. Gdy ruiny zostały rozebrane, do dzieła przystąpili archeolodzy, którzy dokopali się do podstawy baszty. Światło dzienna ujrzała budowla o wymiarach 13 ( wysokość ) na 12 metrów. Została ona wzniesiona na ówczesnym wale obronnym, prawdopodobnie w XII wieku i jest przykładem tzw. wieży ostatecznej obrony, gdzie w wypadku oblężenia chronił się kasztelan ze swoją świtą. Prace konserwatorskie dobiegły niedawno końca. Budowla została przykryta gustowną drewnianą altanką. Można już wdrapać się na taras i zajrzeć przez kratę do wnętrza baszty.
Centralną częścią architektoniczno-parkowego założenia Góry Zamkowej jest klasycystyczny pałac Habsburgów. Został on wzniesiony w 1840 roku na polecenie arcyksięcia Karola według projektu znanego wiedeńskiego architekta Józefa Kornhäusla, jako myśliwska rezydencja księcia. Za podstawę pałacu posłużyły fundamenty i przyziemia zabudowań dolnego zamku piastowskiego, ocalałe do tej pory większe fragmenty zamku zostały wyburzone. Główna bryła pałacu ma trzy kondygnacje, wystrój fasady jest dosyć oszczędny. Na wysuniętym nieco fragmencie starego muru znajduje się taras, po obu stronach dolnej kondygnacji symetrycznie rozmieszczone są sienie, ta z lewej strony prowadzi na wewnętrzny dziedziniec i do parku. Od strony południowej na wysokości pierwszego piętra znajduje się loggia zwieńczona klasyczną kolumnadą z portykiem, wzniesiona na pozostałościach średniowiecznego bastionu, w którym obecnie mieści się kawiarnia. Drugi bastion został wkomponowany w północne wydłużone skrzydło budowli. U podnóża zamku, po prawej stronie, znajdowała się klasycystyczna oranżeria, w której w 1848 roku koncertował Franciszek Liszt, rozebrana w 1966 roku. Wnętrza zamku są w większości pozbawione pierwotnego wystroju. Obszerne sale podzielono na mniejsze pomieszczenia, w których od 1948 roku działa szkoła muzyczna. Kształcili się w niej m.in. nieżyjący już profesorowie Karol Stryja i Stanisław Hadyna. Od końca 1918 r. w pałacu rezydowała Rada Narodowa dla Księstwa Cieszyńskiego, a później Zarząd Lasów Państwowych.
Przy wjeździe na zamek stał do niedawna pomnik wdzięczności Armii Radzieckiej. Jak inne tego typu obiekty pomnik został usunięty – jakoś trzeba było odreagować ciężkie lata socjalizmu. Szkoda, bo ładnie się komponował z otoczeniem. W latach 1934 – 39 stał w tym miejscu stał Ślązaczki z mieczem wzniesionym w kierunku utraconego Zaolzia. Pomnik dłuta Jana Raszki ( foto-> ) upamiętniał męstwo żołnierzy Legionu Śląskiego.
U wejścia do parku stoi głaz-pomnik Jana Kubisza, autora słów pieśni „Płyniesz Olzo…” i „Pamiętnika starego nauczyciela”.
Na północnym stoku Góry Zamkowej, od strony Bobrówki, znajduje się duży klasycystyczny budynek browaru książęcego wybudowany w latach 1845-46. Pierwszy browar książęcy od 1654 roku mieścił się w zabudowaniach dolnego zamku. Browar jest czynny po dziś dzień.
Niewykorzystana obecnie część zamkowych zabudowań ma stać się w przyszłości siedzibą instytucji o imponującej nazwie Śląski Zamek Kultury i Przedsiębiorczości. Miejmy nadzieję, że będzie ona inkubatorem rzeszy kulturalnych przedsiębiorców.
W związku z przygotowaniami do ww. inwestycji na Górze Zamkowej trwa od pewnego czasu ożywiona penetracja archeologiczna. Góra Zamkowa została kilkakrotnie przebadana za pomocą georadaru, urządzenia służącego do wykrywania wszelkich anomalii podłoża. Badania przeprowadzał krakowski Zakładu Badań Nieniszczących. Podobne badania przeprowadzono na terenie rynku.
Ślady wjazdu na górny zamek w okolicach rotundy zostały ostatnio lepiej wyeksponowane. Ma się tam zaczynać ścieżka archeologiczna prowadząca do innych, jeszcze nie odkrytych, pozostałości zamkowych budowli. Jako że w pracach archeologicznych pośpiech nie jest wskazany a używa się przy tym łyżeczek do herbaty i szczoteczek do zębów, więc na nowe sensacje przyjdzie pewnie jeszcze poczekać.
Trwa remont narożnej bastei Pałacyku Myśliwskiego. Planowana jest odbudowa pałacowej oranżerii w jej pierwotnej lokalizacji i kształcie.